System bankowy w Polsce

Sektor bankowy jest największym i najbardziej rozwiniętym segmentem rynku finansowego w Polsce. Na koniec 1999 r. aktywa netto systemu bankowego stanowiły blisko 90% aktywów regulowanego sektora finansowego (banków, domów maklerskich, funduszy emerytalnych, zakładów ubezpieczeń oraz funduszy powierniczych i inwestycyjnych). Były one około 13-krotnie wyższe niż aktywa zakładów ubezpieczeń, drugiego co do wielkości segmentu rynku finansowego.

Udział banków w kapitalizacji Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie stopniowo maleje, jednak wciąż jest bardzo wysoki. Na koniec 1999 r. wynosił on 28,1% (wobec 32,1% na koniec 1998 r.). Dodajmy, że wśród 20 spółek mających największy udział w kapitalizacji giełdy znajduje się 10 banków¹.

W 1999 r. nastąpiło przyspieszenie prywatyzacji i znaczne nasilenie procesu konsolidacji banków. Przypomnijmy, że Ministerstwo Skarbu Państwa sfinalizowało prywatyzacje 4 banków:

•  w styczniu (na mocy umowy zawartej w październiku 1998 r.) Bayerische Hypo -und Vereinsbank AG nabył od Skarbu Państwa pakiet 36,7% akcji Banku Przemysłowo-Handlowego SA², a po odkupieniu akcji od innych akcjonariuszy przejął nad nim kontrolę;
• w sierpniu (na podstawie umowy zawartej ze Skarbem Państwa w czerwcu) konsorcjum UniCredito Italiano SA i Allianz AG objęło większościowy pakiet (52,09%) akcji Banku Polska Kasa Opieki SA;
• we wrześniu (w następstwie umowy zawartej ze Skarbem Państwa w czerwcu) AIB European Investments Limited objął 80% akcji Banku Zachodniego SA;
• w sierpniu inwestorzy zagraniczni związani z duńskim Unibankiem weszli w posiadanie pakietu kontrolnego akcji Banku Własności Pracowniczej SA³ (wcześniej bank był pośrednio kontrolowany przez Skarb Państwa).
• Banki w Polsce, podobnie jak w innych krajach, w coraz większym stopniu są zainteresowane konsolidacją⁴. W 1999 r. doszło do następujących fuzji i przejęć:
• z dniem 1 stycznia nastąpiła największa w polskim sektorze bankowym fuzja – połączyły się 4 banki tworzące Grupę Pekao SA (Powszechny Bank Gospodarczy SA, Pomorski Bank Kredytowy SA i Bank Depozytowo – Kredytowy SA z Bankiem Polska Kasa Opieki SA), w wyniku czego powstał drugi co do wielkości bank w Polsce;

Powszechny Bank Kredytowy SA nabył przedsiębiorstwo bankowe Pierwszy Komercyjny Bank SA⁵ i z dniem 1 lipca włączył jego placówki w swoją strukturę;

• z dniem 22 listopada Bank Energetyki SA połączył się z Bankiem Inicjatyw Społeczno – Ekonomicznych SA⁶;

 doszło do konsolidacji 3 należących do Bayerische Hypo -und Vereinsbank AG banków, a mianowicie nowa emisja akcji Banku Przemysłowo – Handlowego SA została opłacona przez akcjonariusza wkładem niepieniężnym w postaci prawa własności 100% akcji HYPO-BANKU Polska SA i HypoVereinsbanku Polska SA. Następnie drugi z banków został (z dniem 11 listopada) połączony⁷ z Bankiem Przemysłowo – Handlowym SA, a HYPO-BANK Polska SA (z dniem 1 grudnia) przekształcony w bank hipoteczny⁸.

Organy statutowe Banku Handlowego w Warszawie SA i BRE Banku SA prowadziły prace zmierzające do fuzji obu banków. Koncepcja tej fuzji miała akceptację KNB m.in. dlatego, że prowadziła do powstania jednego z największych banków w tej części Europy oraz gwarantowała najstarszemu w Polsce bankowi – działającemu od 1870 r. – nie tylko dynamiczny rozwój, lecz także zachowanie osobowości prawnej i pozostawienie zarządzania bankiem polskiej kadrze. Z powodu zdecydowanego sprzeciwu dwóch akcjonariuszy (PZU i Skarbu Państwa)⁹ do fuzji jednak nie doszło.

Procesy konsolidacyjne w polskim sektorze bankowym jeszcze się nie zakończyły. Można oczekiwać, że w nieodległej przyszłości dojdzie do połączenia Banku Austria Creditanstalt Poland SA z Powszechnym Bankiem Kredytowym SA¹⁰ oraz Gliwickiego Banku Handlowego SA z Wielkopolskim Bankiem Kredytowym SA. W dalszej perspektywie z dużym prawdopodobieństwem można sądzić, że Allied Irish Bank European Investments Ltd. doprowadzi do fuzji kontrolowanych przez siebie banków (Banku Zachodniego SA z Wielkopolskim Bankiem Kredytowym SA). Nasilające się fuzje banków w Europie przyspieszą łączenie się banków w Polsce – mogą np. zostać połączone Bank Własności Pracowniczej – Unibank SA i Bank Komunalny SA, co będzie naturalną konsekwencją zakupu duńskiego Unidanmark przez fińsko – szwedzką grupę MeritaNordbanken¹¹. Dodajmy, że Deutsche Bank AG, systematycznie zwiększający swoje zaangażowanie w BIG Banku GDAŃSKIM SA, zapowiedział, że z czasem doprowadzi do połączenia kontrolowanych przez siebie banków¹². Fuzji należy oczekiwać także w grupie banków regionalnych i zrzeszających banki spółdzielcze.

W wyniku konsolidacji liczba banków komercyjnych zmniejszyła się z 83 na koniec 1998 r. do 77 na koniec 1999 r. Powstał wprawdzie jeden nowy bank (RHEINHYP – BRE Bank Hipoteczny SA¹³), ale nie miało to wpływu na liczbę banków komercyjnych, gdyż została ogłoszona¹⁴ upadłość SAVIM Banku Depozytowo – Kredytowego SA.

W 1999 r. istotnie zmieniła się struktura własnościowa banków komercyjnych, do czego -oprócz prywatyzacji i konsolidacji – przyczyniły się także następujące zdarzenia:

•  Skarb Państwa podniósł fundusz statutowy Banku Gospodarstwa Krajowego wnosząc do niego posiadany pakiet akcji Banku Rozwoju Budownictwa Mieszkaniowego SA, który w konsekwencji stał się pośrednio (był bezpośrednio) kontrolowany przez Skarb Państwa;
•  Bank Współpracy Regionalnej SA włączył do swojej sieci 5 placówek BWR Banku Secesyjnego SA (dzięki czemu zwiększyła się wartość jego aktywów i sieć placówek), a posiadany większościowy pakiet akcji banku sprzedał (31 maja br.) niemieckiej spółce DaimlerChrysler Services (debis) AG¹⁵;
•  w maju inwestorzy zagraniczni przejęli kontrolę kapitałową nad Kredyt Bankiem SA¹⁶ oraz pośrednio także nad PROSPER – BANKIEM SA;
• zmieniła się struktura akcjonariatu BIG Banku GDAŃSKIEGO SA – udział kapitału zagranicznego zwiększył się do 47,8%¹⁷, co przy dużym udziale kapitału rozproszonego (45,1%) oznaczało, że jego struktura własnościowa nie była stabilna i dlatego bank mógł być stosunkowo łatwo przejęty¹⁸;
•  Kredyt Bank SA nabył 18,6% akcji Banku Ochrony Środowiska SA;
•  belgijski Fortis Bank NV wszedł w posiadanie 98,4% akcji Pierwszego Polsko – Amerykańskiego Banku SA i tym samym przejął nad nim pełną kontrolę;
•  niemiecki DG Bank AG zwiększył (do 71,1%) swój udział w kapitale akcyjnym Banku Amerykańskiego w Polsce SA „AmerBanku”;
• inwestorem strategicznym INVEST – BANKU SA została Telewizja „Polsat” SA, do której wraz z podmiotem zależnym należało na koniec grudnia 51,7% akcji banku;
•  Bank Pocztowy SA został inwestorem strategicznym w Wielkopolskim Banku Rolniczym SA, dzięki czemu bank został dokapitalizowany do wymaganego przepisami poziomu;
•  w grudniu kontrolę kapitałową nad Bankiem Komunalnym SA przejął Nordbanken wchodzący w skład fińsko – szwedzkiej grupy MeritaNordbanken.

W wyniku prywatyzacji¹⁹ liczba banków z przewagą kapitału państwowego zmniejszyła się z 13 na koniec 1998 r. do 7 na koniec 1999 r. (w tym liczba banków bezpośrednio kontrolowanych przez Skarb Państwa z 6 do 3). Aktywa banków z przewagą kapitału państwowego stanowiły na koniec 1999 r. mniej niż jedną czwartą (23,9%)²⁰, podczas gdy aktywa banków z przewagą kapitału prywatnego 71,8% aktywów sektora bankowego. Pozostała część aktywów (4,2%) przypadała na banki spółdzielcze (zob. tabela 1).

Liczba banków z przewagą kapitału prywatnego wprawdzie nie zmieniła się, ale liczba banków z przewagą kapitału zagranicznego zwiększyła się z 31 do 39²¹. Na koniec grudnia grupa tych banków obejmowała: 3 oddziały banków zagranicznych, 16 spółek akcyjnych ze 100% udziałem kapitału zagranicznego, 17 spółek z większościowym udziałem kapitału zagranicznego oraz 3 banki, które inwestorzy zagraniczni kontrolowali pośrednio.

Fundusze²² i aktywa netto banków z przewagą kapitału zagranicznego – świadczące odpowiednio o potencjalnym i faktycznym ich udziale w rynku usług bankowych stanowiły 50,2% i 47,2% odpowiednio funduszy i aktywów netto systemu bankowego. Dodajmy, że banki te zgromadziły 45,7% depozytów sektora niefinansowego, a udzieliły 50,9% kredytów²³.

Biorąc pod uwagę, że Powszechny Bank Kredytowy SA (z zależnym Górnośląskim Bankiem Gospodarczym SA), Bank Handlowy w Warszawie SA (z CUPRUM – BANKIEM SA), BRE Bank SA oraz BIG Bank Gdański SA (z BIG BANKIEM SA) są już – wobec znacznego udziału kapitału rozproszonego – faktycznie kontrolowane przez inwestorów zagranicznych oraz że Deutsche Bank Polska SA przejmie kontrolę kapitałową nad Bankiem Współpracy Regionalnej SA (z BWR REAL BANKIEM SA), należy mieć świadomość, że udział w rynku banków kontrolowanych przez kapitał zagraniczny przekracza 70% (zob. tabela 5).

Zagraniczny kapitał

Wniesiony przez inwestorów zagranicznych kapitał akcyjny odpowiadał równowartości 4 089,1 mln zł i stanowił 56,0% kapitału akcyjnego banków komercyjnych na koniec 1999 r. Najwięcej w polski system bankowy zainwestowały instytucje niemieckie i amerykańskie, odpowiednio 1 075,8 mln zł i 945,9 mln zł. Nakłady przekraczające 200 mln zł poniosły podmioty z Holandii, Francji, Irlandii i Austrii – odpowiednio 538,7 mln zł, 343,1 mln zł, 290,4 mln zł oraz 273,5 mln zł (zob. tabela 6).

W 1999 r. banki komercyjne uruchomiły 743 nowe placówki (w tym 371 oddziałów). Pomimo to liczba pracujących w bankach komercyjnych zwiększyła się zaledwie o 571 osób (o 0,4%) – zob. tabele 2 i 3. Nowo uruchamiane placówki są zazwyczaj niewielkie, oferują standardowe pakiety usług i mają na ogół zainstalowany co najmniej jeden bankomat, co pozwala na zatrudnianie niewielkiej liczby osób²⁴. Dzięki nowym technologiom informatycznym, wzrost liczby placówek (o 7,8%) nie oznacza wprost proporcjonalnego wzrostu liczby zatrudnionych. W niektórych bankach wystąpiła nawet tendencja odwrotna – placówek przybyło, a zatrudnienie zmniejszyło się. Sytuacja taka wystąpiła w szczególności w grupie 8 banków poprzednio z przewagą kapitału polskiego, nad którymi w 1999 r. kontrolę przejął kapitał zagraniczny. W tej grupie banków zatrudnienie zmniejszyło się o 511 osób²⁵, pomimo że zwiększyła się liczba ich oddziałów (o 80) i innych placówek (o 86).

Racjonalizacji zatrudnienia w bankach sprzyja niewątpliwie wzrost liczby bankomatów i placówek handlowo – usługowych akceptujących płatności kartą, a także towarzyszący mu wzrost liczby klientów korzystających z kart bankowych (bankomatowych i płatniczych)²⁶. Coraz więcej banków oferuje dostęp do niektórych usług za pośrednictwem telefonu, a kilka także za pośrednictwem Internetu.

Sektor bankowy w Polsce charakteryzuje się stale rosnącą koncentracją. Na koniec grudnia do 5 największych banków należało 47,7% (na koniec 1998 r. 42,9%), a do 15 największych 79,0% (75,1%) aktywów systemu bankowego. Banki te zgromadziły odpowiednio 55,4% i 83,5% depozytów, a udzieliły 46,0% i 77,4% kredytów dla sektora niefinansowego.

Banki spółdzielcze

Liczba banków spółdzielczych zmniejszyła się z 1 189 do 781, tj. o 408 banków, ponieważ w sektorze spółdzielczym doszło do rekordowej liczby fuzji. W 1999 r. 406 banków spółdzielczych (256 w I, 29 w II, 83 w III i 38 w IV kwartale) połączyło się z innymi bankami spółdzielczymi, 1 bank postawiono w stan likwidacji na podstawie uchwały nadzwyczajnego zebrania przedstawicieli i 1 bank, po uprzednim zawieszeniu jego działalności, został na mocy decyzji KNB przejęty przez bank komercyjny.

Banki spółdzielcze zgromadziły 5,0% depozytów sektora niefinansowego, udzieliły 5,1% kredytów netto dla sektora niefinansowego i wypracowały 5,7% wyniku finansowego brutto systemu bankowego. Blisko cztery piąte działalności tego sektora koncentrowało się w 379 bankach. Dodajmy, że w bankach spółdzielczych pracowało ponad 25 tys. osób, tj. 14,4% ogółu zatrudnionych w sektorze bankowym. Na jednego zatrudnionego w bankach spółdzielczych przypadało blisko czterokrotnie mniej aktywów netto (614 tys. zł) niż na jednego zatrudnionego w bankach komercyjnych (2 332,4 tys. zł).

Na koniec grudnia 780 banków spółdzielczych było zrzeszonych w 11 strukturach, z których 629 (zrzeszonych w 9 bankach)²⁷ należało do Krajowej Grupy Banków Spółdzielczych. Poza Krajową Grupą pozostawały 152 banki, w tym 1 działający samodzielnie²⁸.