
EU to nie tylko wspólna waluta Zdjęcie autorstwa Karolina Grabowska z Pexels
System bankowy w Polsce

Zdjęcie autorstwa Nataliya Vaitkevich z Pexels
Sektor bankowy jest największym i najbardziej rozwiniętym segmentem rynku finansowego w Polsce. Na koniec 1999 r. aktywa netto systemu bankowego stanowiły blisko 90% aktywów regulowanego sektora finansowego (banków, domów maklerskich, funduszy emerytalnych, zakładów ubezpieczeń oraz funduszy powierniczych i inwestycyjnych). Były one około 13-krotnie wyższe niż aktywa zakładów ubezpieczeń, drugiego co do wielkości segmentu rynku finansowego.
Udział banków w kapitalizacji Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie stopniowo maleje, jednak wciąż jest bardzo wysoki. Na koniec 1999 r. wynosił on 28,1% (wobec 32,1% na koniec 1998 r.). Dodajmy, że wśród 20 spółek mających największy udział w kapitalizacji giełdy znajduje się 10 banków1.
W 1999 r. nastąpiło przyspieszenie prywatyzacji i znaczne nasilenie procesu konsolidacji banków. Przypomnijmy, że Ministerstwo Skarbu Państwa sfinalizowało prywatyzacje 4 banków:
- w styczniu (na mocy umowy zawartej w październiku 1998 r.) Bayerische Hypo -und Vereinsbank AG nabył od Skarbu Państwa pakiet 36,7% akcji Banku Przemysłowo-Handlowego SA2, a po odkupieniu akcji od innych akcjonariuszy przejął nad nim kontrolę;
- w sierpniu (na podstawie umowy zawartej ze Skarbem Państwa w czerwcu) konsorcjum UniCredito Italiano SA i Allianz AG objęło większościowy pakiet (52,09%) akcji Banku Polska Kasa Opieki SA;
- we wrześniu (w następstwie umowy zawartej ze Skarbem Państwa w czerwcu) AIB European Investments Limited objął 80% akcji Banku Zachodniego SA;
- w sierpniu inwestorzy zagraniczni związani z duńskim Unibankiem weszli w posiadanie pakietu kontrolnego akcji Banku Własności Pracowniczej SA3 (wcześniej bank był pośrednio kontrolowany przez Skarb Państwa).
- Banki w Polsce, podobnie jak w innych krajach, w coraz większym stopniu są zainteresowane konsolidacją4. W 1999 r. doszło do następujących fuzji i przejęć:
- z dniem 1 stycznia nastąpiła największa w polskim sektorze bankowym fuzja – połączyły się 4 banki tworzące Grupę Pekao SA (Powszechny Bank Gospodarczy SA, Pomorski Bank Kredytowy SA i Bank Depozytowo – Kredytowy SA z Bankiem Polska Kasa Opieki SA), w wyniku czego powstał drugi co do wielkości bank w Polsce;
Powszechny Bank Kredytowy SA nabył przedsiębiorstwo bankowe Pierwszy Komercyjny Bank SA5 i z dniem 1 lipca włączył jego placówki w swoją strukturę;
- z dniem 22 listopada Bank Energetyki SA połączył się z Bankiem Inicjatyw Społeczno – Ekonomicznych SA6;
doszło do konsolidacji 3 należących do Bayerische Hypo -und Vereinsbank AG banków, a mianowicie nowa emisja akcji Banku Przemysłowo – Handlowego SA została opłacona przez akcjonariusza wkładem niepieniężnym w postaci prawa własności 100% akcji HYPO-BANKU Polska SA i HypoVereinsbanku Polska SA. Następnie drugi z banków został (z dniem 11 listopada) połączony7 z Bankiem Przemysłowo – Handlowym SA, a HYPO-BANK Polska SA (z dniem 1 grudnia) przekształcony w bank hipoteczny8.
Organy statutowe Banku Handlowego w Warszawie SA i BRE Banku SA prowadziły prace zmierzające do fuzji obu banków. Koncepcja tej fuzji miała akceptację KNB m.in. dlatego, że prowadziła do powstania jednego z największych banków w tej części Europy oraz gwarantowała najstarszemu w Polsce bankowi – działającemu od 1870 r. – nie tylko dynamiczny rozwój, lecz także zachowanie osobowości prawnej i pozostawienie zarządzania bankiem polskiej kadrze. Z powodu zdecydowanego sprzeciwu dwóch akcjonariuszy (PZU i Skarbu Państwa)9 do fuzji jednak nie doszło.
Procesy konsolidacyjne w polskim sektorze bankowym jeszcze się nie zakończyły. Można oczekiwać, że w nieodległej przyszłości dojdzie do połączenia Banku Austria Creditanstalt Poland SA z Powszechnym Bankiem Kredytowym SA10 oraz Gliwickiego Banku Handlowego SA z Wielkopolskim Bankiem Kredytowym SA. W dalszej perspektywie z dużym prawdopodobieństwem można sądzić, że Allied Irish Bank European Investments Ltd. doprowadzi do fuzji kontrolowanych przez siebie banków (Banku Zachodniego SA z Wielkopolskim Bankiem Kredytowym SA). Nasilające się fuzje banków w Europie przyspieszą łączenie się banków w Polsce – mogą np. zostać połączone Bank Własności Pracowniczej – Unibank SA i Bank Komunalny SA, co będzie naturalną konsekwencją zakupu duńskiego Unidanmark przez fińsko – szwedzką grupę MeritaNordbanken11. Dodajmy, że Deutsche Bank AG, systematycznie zwiększający swoje zaangażowanie w BIG Banku GDAŃSKIM SA, zapowiedział, że z czasem doprowadzi do połączenia kontrolowanych przez siebie banków12. Fuzji należy oczekiwać także w grupie banków regionalnych i zrzeszających banki spółdzielcze.
W wyniku konsolidacji liczba banków komercyjnych zmniejszyła się z 83 na koniec 1998 r. do 77 na koniec 1999 r. Powstał wprawdzie jeden nowy bank (RHEINHYP – BRE Bank Hipoteczny SA13), ale nie miało to wpływu na liczbę banków komercyjnych, gdyż została ogłoszona14 upadłość SAVIM Banku Depozytowo – Kredytowego SA.
W 1999 r. istotnie zmieniła się struktura własnościowa banków komercyjnych, do czego -oprócz prywatyzacji i konsolidacji – przyczyniły się także następujące zdarzenia:
- Skarb Państwa podniósł fundusz statutowy Banku Gospodarstwa Krajowego wnosząc do niego posiadany pakiet akcji Banku Rozwoju Budownictwa Mieszkaniowego SA, który w konsekwencji stał się pośrednio (był bezpośrednio) kontrolowany przez Skarb Państwa;
- Bank Współpracy Regionalnej SA włączył do swojej sieci 5 placówek BWR Banku Secesyjnego SA (dzięki czemu zwiększyła się wartość jego aktywów i sieć placówek), a posiadany większościowy pakiet akcji banku sprzedał (31 maja br.) niemieckiej spółce DaimlerChrysler Services (debis) AG15;
- w maju inwestorzy zagraniczni przejęli kontrolę kapitałową nad Kredyt Bankiem SA16 oraz pośrednio także nad PROSPER – BANKIEM SA;
- zmieniła się struktura akcjonariatu BIG Banku GDAŃSKIEGO SA – udział kapitału zagranicznego zwiększył się do 47,8%17, co przy dużym udziale kapitału rozproszonego (45,1%) oznaczało, że jego struktura własnościowa nie była stabilna i dlatego bank mógł być stosunkowo łatwo przejęty18;
- Kredyt Bank SA nabył 18,6% akcji Banku Ochrony Środowiska SA;
- belgijski Fortis Bank NV wszedł w posiadanie 98,4% akcji Pierwszego Polsko – Amerykańskiego Banku SA i tym samym przejął nad nim pełną kontrolę;
- niemiecki DG Bank AG zwiększył (do 71,1%) swój udział w kapitale akcyjnym Banku Amerykańskiego w Polsce SA „AmerBanku”;
- inwestorem strategicznym INVEST – BANKU SA została Telewizja „Polsat” SA, do której wraz z podmiotem zależnym należało na koniec grudnia 51,7% akcji banku;
- Bank Pocztowy SA został inwestorem strategicznym w Wielkopolskim Banku Rolniczym SA, dzięki czemu bank został dokapitalizowany do wymaganego przepisami poziomu;
- w grudniu kontrolę kapitałową nad Bankiem Komunalnym SA przejął Nordbanken wchodzący w skład fińsko – szwedzkiej grupy MeritaNordbanken.
W wyniku prywatyzacji19 liczba banków z przewagą kapitału państwowego zmniejszyła się z 13 na koniec 1998 r. do 7 na koniec 1999 r. (w tym liczba banków bezpośrednio kontrolowanych przez Skarb Państwa z 6 do 3). Aktywa banków z przewagą kapitału państwowego stanowiły na koniec 1999 r. mniej niż jedną czwartą (23,9%)20, podczas gdy aktywa banków z przewagą kapitału prywatnego 71,8% aktywów sektora bankowego. Pozostała część aktywów (4,2%) przypadała na banki spółdzielcze (zob. tabela 1).
Liczba banków z przewagą kapitału prywatnego wprawdzie nie zmieniła się, ale liczba banków z przewagą kapitału zagranicznego zwiększyła się z 31 do 3921. Na koniec grudnia grupa tych banków obejmowała: 3 oddziały banków zagranicznych, 16 spółek akcyjnych ze 100% udziałem kapitału zagranicznego, 17 spółek z większościowym udziałem kapitału zagranicznego oraz 3 banki, które inwestorzy zagraniczni kontrolowali pośrednio.
Fundusze22 i aktywa netto banków z przewagą kapitału zagranicznego – świadczące odpowiednio o potencjalnym i faktycznym ich udziale w rynku usług bankowych stanowiły 50,2% i 47,2% odpowiednio funduszy i aktywów netto systemu bankowego. Dodajmy, że banki te zgromadziły 45,7% depozytów sektora niefinansowego, a udzieliły 50,9% kredytów23.
Biorąc pod uwagę, że Powszechny Bank Kredytowy SA (z zależnym Górnośląskim Bankiem Gospodarczym SA), Bank Handlowy w Warszawie SA (z CUPRUM – BANKIEM SA), BRE Bank SA oraz BIG Bank Gdański SA (z BIG BANKIEM SA) są już – wobec znacznego udziału kapitału rozproszonego – faktycznie kontrolowane przez inwestorów zagranicznych oraz że Deutsche Bank Polska SA przejmie kontrolę kapitałową nad Bankiem Współpracy Regionalnej SA (z BWR REAL BANKIEM SA), należy mieć świadomość, że udział w rynku banków kontrolowanych przez kapitał zagraniczny przekracza 70% (zob. tabela 5).
Zagraniczny kapitał
Wniesiony przez inwestorów zagranicznych kapitał akcyjny odpowiadał równowartości 4 089,1 mln zł i stanowił 56,0% kapitału akcyjnego banków komercyjnych na koniec 1999 r. Najwięcej w polski system bankowy zainwestowały instytucje niemieckie i amerykańskie, odpowiednio 1 075,8 mln zł i 945,9 mln zł. Nakłady przekraczające 200 mln zł poniosły podmioty z Holandii, Francji, Irlandii i Austrii – odpowiednio 538,7 mln zł, 343,1 mln zł, 290,4 mln zł oraz 273,5 mln zł (zob. tabela 6).
W 1999 r. banki komercyjne uruchomiły 743 nowe placówki (w tym 371 oddziałów). Pomimo to liczba pracujących w bankach komercyjnych zwiększyła się zaledwie o 571 osób (o 0,4%) – zob. tabele 2 i 3. Nowo uruchamiane placówki są zazwyczaj niewielkie, oferują standardowe pakiety usług i mają na ogół zainstalowany co najmniej jeden bankomat, co pozwala na zatrudnianie niewielkiej liczby osób24. Dzięki nowym technologiom informatycznym, wzrost liczby placówek (o 7,8%) nie oznacza wprost proporcjonalnego wzrostu liczby zatrudnionych. W niektórych bankach wystąpiła nawet tendencja odwrotna – placówek przybyło, a zatrudnienie zmniejszyło się. Sytuacja taka wystąpiła w szczególności w grupie 8 banków poprzednio z przewagą kapitału polskiego, nad którymi w 1999 r. kontrolę przejął kapitał zagraniczny. W tej grupie banków zatrudnienie zmniejszyło się o 511 osób25, pomimo że zwiększyła się liczba ich oddziałów (o 80) i innych placówek (o 86).
Racjonalizacji zatrudnienia w bankach sprzyja niewątpliwie wzrost liczby bankomatów i placówek handlowo – usługowych akceptujących płatności kartą, a także towarzyszący mu wzrost liczby klientów korzystających z kart bankowych (bankomatowych i płatniczych)26. Coraz więcej banków oferuje dostęp do niektórych usług za pośrednictwem telefonu, a kilka także za pośrednictwem Internetu.
Sektor bankowy w Polsce charakteryzuje się stale rosnącą koncentracją. Na koniec grudnia do 5 największych banków należało 47,7% (na koniec 1998 r. 42,9%), a do 15 największych 79,0% (75,1%) aktywów systemu bankowego. Banki te zgromadziły odpowiednio 55,4% i 83,5% depozytów, a udzieliły 46,0% i 77,4% kredytów dla sektora niefinansowego.
Banki spółdzielcze
Liczba banków spółdzielczych zmniejszyła się z 1 189 do 781, tj. o 408 banków, ponieważ w sektorze spółdzielczym doszło do rekordowej liczby fuzji. W 1999 r. 406 banków spółdzielczych (256 w I, 29 w II, 83 w III i 38 w IV kwartale) połączyło się z innymi bankami spółdzielczymi, 1 bank postawiono w stan likwidacji na podstawie uchwały nadzwyczajnego zebrania przedstawicieli i 1 bank, po uprzednim zawieszeniu jego działalności, został na mocy decyzji KNB przejęty przez bank komercyjny.
Banki spółdzielcze zgromadziły 5,0% depozytów sektora niefinansowego, udzieliły 5,1% kredytów netto dla sektora niefinansowego i wypracowały 5,7% wyniku finansowego brutto systemu bankowego. Blisko cztery piąte działalności tego sektora koncentrowało się w 379 bankach. Dodajmy, że w bankach spółdzielczych pracowało ponad 25 tys. osób, tj. 14,4% ogółu zatrudnionych w sektorze bankowym. Na jednego zatrudnionego w bankach spółdzielczych przypadało blisko czterokrotnie mniej aktywów netto (614 tys. zł) niż na jednego zatrudnionego w bankach komercyjnych (2 332,4 tys. zł).
Na koniec grudnia 780 banków spółdzielczych było zrzeszonych w 11 strukturach, z których 629 (zrzeszonych w 9 bankach)27 należało do Krajowej Grupy Banków Spółdzielczych. Poza Krajową Grupą pozostawały 152 banki, w tym 1 działający samodzielnie28.
1 Lista banków giełdowych – zob. załącznik 2.
2 Bank został sprywatyzowany w 1995 r., ale Skarb Państwa zatrzymał znaczący pakiet jego akcji, dzięki czemu do końca 1998 r. bank charakteryzował się przewagą kapitału polskiego.
3 Z dniem 22 października 1999 r. bank zmienił nazwę na Bank Własności Pracowniczej – Unibank SA.
4 Największe na świecie banki swoją pozycję zawdzięczają fuzjom dokonanym w ostatnich latach. Jeśli pominąć przejęcia banków w trudnej sytuacji, w Polsce miało miejsce niewiele znaczących fuzji: BRE Banku SA z Polskim Bankiem Rozwoju SA, Banku Inicjatyw Gospodarczych SA z Bankiem Gdańskim SA oraz Kredyt Banku SA z Polskim Bankiem Inwestycyjnym SA.
5 W dniu 1 marca 2000 r. Komisja Nadzoru Bankowego podjęła uchwałę (Nr 24/2000) o uchyleniu decyzji Prezesa NBP Nr 4 z dnia 24 listopada 1990 r. w sprawie utworzenia Pierwszego Komercyjnego Banku SA.
6 Bank Energetyki SA stracił osobowość prawną.
7 HypoVereinsbank Polska SA został wykreślony z rejestru handlowego.
8 Z dniem 24 stycznia 2000 r. zmienił nazwę na HypoVereinsbank Bank Hipoteczny SA.
9 Zakupem kontrolnego pakietu akcji Banku Handlowego w Warszawie SA jest zainteresowany Citigroup.
10 Powszechny Bank Kredytowy SA jest praktycznie kontrolowany przez Bank Austria Creditanstalt International AG, który na koniec grudnia posiadał 43,0% akcji banku (36,19% akcji było w ręku drobnych akcjonariuszy) i jest zainteresowany zakupem kolejnego pakietu akcji wystawionego na sprzedaż przez Skarb Państwa.
11 Unibank (wchodzący w skład Unidanmark) i Nordbanken posiadają kontrolne pakiety akcji odpowiednio Banku Własności Pracowniczej – Unibank SA i Banku Komunalnego SA.
12 Spółki zależnej Deutsche Banku Polska SA z BIG Bankiem GDAŃSKIM SA, a z czasem także z Bankiem Współpracy Regionalnej SA i BWR REAL Bankiem SA, w związku z podjęciem się ich sanacji.
13 Decyzję Prezesa NBP otrzymał 12 marca 1999 r., do rejestru handlowego został wpisany 16 kwietnia, a działalność operacyjną podjął 1 grudnia 1999 r.
14 Działalność banku została zawieszona 25 marca 1997 r., a w dniu 13 stycznia 1999 r. Sąd Apelacyjny ogłosił jego upadłość. W dniu 7 grudnia Sąd Najwyższy oddalił kasację zarządu banku na ten wyrok.
15 Z dniem 28 stycznia 2000 r. bank zmienił nazwę na DaimlerChrysler Services (debis) Bank Polska SA.
16 Bank został dokapitalizowany. Nowy inwestor, portugalski Banco Espirito Santo e Comercial de Lisboa posiada 9,7% akcji, a zaangażowanie belgijskiego Kredietbanku NV wzrosło do 29,9%.
17 Na koniec grudnia 14,8% akcji należało do Banco Comercial Portugues, 10,0% do grupy ubezpieczeniowej Eureko, 13,0% do Deutsche Bank AG oraz 10,0% do RZB Central European Development.
18 Przypomnijmy, że jako spółka giełdowa bank na ogół nie zna akcjonariuszy posiadających mniej niż 5% akcji, gdyż poza walnymi zgromadzeniami nie muszą oni ujawniać faktu posiadania akcji. W trakcie zwołanego na styczeń 2000 r. walnego zgromadzenia akcjonariuszy okazało się, że Deutsche Bank AG wraz z popierającymi go mniejszościowymi podmiotami (w tym PZU, PZU Życie i Skarbem Państwa) jest w stanie przejąć nad BIG Bankiem Gdańskim SA kontrolę. Konflikt między głównymi akcjonariuszami banku okazał się tak silny, że do jego rozstrzygnięcia został zaangażowany sąd i KPWiG, które muszą ustalić, czy nie zostały złamane obowiązujące w Polsce przepisy.
19 I konsolidacji banków tworzących Grupę Pekao SA, poprzedzającej prywatyzację Banku Polska Kasa Opieki SA.
20 Przypomnijmy, że na koniec 1993 r. aktywa netto 29 banków (16 banków) stanowiły odpowiednio 80,4% (76,1%) aktywów systemu bankowego.
21 Powstał 1 nowy bank, inwestorzy zagraniczni przejęli kontrolę nad 8 bankami uprzednio z przewagą kapitału polskiego oraz 1 bank stracił (w wyniku fuzji) osobowość prawną.
22 Fundusze podstawowe i uzupełniające, bez pomniejszeń.
23 W latach 1993 – 1999 udział banków z przewagą kapitału zagranicznego: w aktywach netto systemu bankowego zwiększył się o 44,6 pkt proc., w sumie funduszy podstawowych i uzupełniających – o 48,0 pkt proc., w depozytach sektora niefinansowego – o 43,6 pkt proc., a w kredytach o 48,2 pkt proc.
24 Przykładem nowoczesnej, zinformatyzowanej bankowości są budowane od podstaw sieci obsługi klientów detalicznych, jak Millennium i Handlobank.
25 Jest to w dużej mierze efekt (poprzedzającej prywatyzację) konsolidacji banków z grupy Pekao SA.
26 Banki oraz firma Euronet posiadają ok. 4,7 tys. bankomatów, z których blisko 1,5 tys. zostało zakupionych w 1999 r. Dwa największe w Polsce centra rozliczeniowe, PolCard oraz Centrum Kart i Czeków Pekao SA przetworzyły dwa razy więcej niż w roku poprzednim transakcji (blisko 26 mln), a ich łączna wartość przekroczyła 5 mld zł. Centra rozliczeniowe obsługują już ponad 73 tysiące punktów handlowo – usługowych. Do końca grudnia banki wyemitowały ok. 7,7 mln kart, w tym w samym ubiegłym roku 4,5 mln. Oznacza to, że liczba kart zwiększyła się 2,4-krotnie (z 3,2 mln na koniec 1998 r.).
27 57 banków w Warmińsko – Mazurskim Banku Regionalnym SA, 117 w Lubelskim Banku Regionalnym SA, 57 w Pomorsko – Kujawskim Banku Regionalnym SA, 114 w Małopolskim Banku Regionalnym SA, 82 w Mazowieckim Banku Regionalnym SA, 88 w Gospodarczym Banku Wielkopolski SA, 39 w Bałtyckim Banku Regionalnym SA, 31 w Dolnośląskim Banku Regionalnym SA i 44 w Rzeszowskim Banku Regionalnym SA.
28 65 banków zrzeszonych w Banku Unii Gospodarczej SA i 86 zrzeszonych w Gospodarczym Banku Południowo – Zachodnim SA oraz niezrzeszony Spółdzielczy Bank Rozwoju „Samopomoc Chłopska”.